Kesên ketine tora tiryakê vedibêjin: Nigê min bûbû teker, min hewl dida tamîr bikim

 

 

 

AMED - M.R. ku bi fikra "ji carekê tiştek dernayê" dest bi bikaranîna tiryakê kir û piştî heft salan dev jê berda, got: "Ningê min bûbû teker, min hewl dida tamîr bikim. Mîna pandemiyeke bêdeng bû." B.K. jî ku neh salan bikar anî, got: "Zarokê min ez nas nedikirim. Ji ber ku min wext ji bo wî venediqetand." 

 

Hin kes destpêka bikaranîna tiryakê bi faktorên derûnî, hin jê bi yên derdorê û hin jê jî bi yên takekesî ve girêdidin. Her çend sedem li gor kesan guherbar bin jî, encamên wê naguherin. Bikaranîna tiryakê di mirovan de dibin sedema texrîbatên ruhî û laşî. Ev encamên neyînî bi lez bandorê li hemû beşên civakê dikin; bi bûyerên wekî fuhûş, çetebûn, dizî, taciz/tecawiz û mirinê bi dawî dibin.

 

Ji ber van hemû sedeman, gelek kes kesên ku tiryakê bi kar tînin wekî "sûcdar" bi nav dikin. Li gorî lêkolînerên ku vê mijarê lêkolîn dikin, ev yek girêdana di navbera kesên ku tiryakê bi kar tînin û civakê de qels dikin û rê li ber xwegihandina dermankirinê digirin. Her wiha bandoreke neyînî li ser pêvajoya başbûnê dikin.

 

Ew kesên ku dev ji tiryakê berdane jî heman nêrînê parve kirin. Kesên ku me têkildarî pêvajoya berî tiryakê û piştî wî hevditın bi wan re kirin gotin: "Devjêberdan ne dijwar e, lê heke tu bi wan re muameleya sûcdariyê bikî dê kes neyê."

 

M.R., niştecihekî Amedê, piştî nêzîkî heft salan ji tiryakê rizgar bûye. Ji bo ku neyê naskirin û serpêhatiya xwe çêtir rave bike, wî xwest ku wêneyê wî ji pişt ve were kişandin û navê wî bi awayekî cuda were kodkirin û pîşeya wî di nûçeyê de cih negire. 

 

'MIN HEWL DIDA NIGÊN XWE TAMÎR BIKIM'

 

M.R. rave kir ku wi di sala 2018'an de li Stenbolê di nêvengea hevalan de madeya "X" nas kiriye û got: "Di destpêkê de, wekî tiştekî bêguneh xuya dikir. Di destpêkê de, wê enerjiyeke mezin da min. Hûn kesê herî bextewar ê cîhanê ne û sedemek ji bo vê tune. Em ji hêla darayî ve ne pir baş in. Dema ku hûn wê madeyê bi kar tînin, hûn her tiştî ji bîr dikin û ji pirsgirêkên xwe direvin. Hûn cara yekem ku hûn wê bikar tînin, xwe bextewar hîs dikin."

 

M.R. diyar kir ku dema ku paşê dest bi bikaranîna wê kiriye, her çend xwestiye rakeve jî, ew nikaribûye razê û got: "Çavên min nediçûn ser hev. Min madeya kîmyewî bi kar dianî. Min halûsînasyon didîtin. Min xewn didît ku ningê min bûye teker û ez hewl didam wî tamîr bikim. Ez hatibûm ber xwekuştinê. Halûsînasyon piştî roja duyemîn dest pê dikin. Bandoreke pir xirab li ser we dike."

 

'TU JI RONAHIYÊ ACIZ DIBÎ'

 

M.R. got ku ew jî bi wê ferasetê tevdigeriya ku "ji carekê tiştek dernakeve" û bûye tiryak. M.R. destnîşan kir ku "bextewariya" ku jiyaye piştî sê an çar mehan berevajî bûye û tiştên hatine serê wî wiha vegot:

 

"Êdî dibe pêdivîyek. Di jiyana te de bextewarî kêm dibe û tu di karê xwe de zehmetiyê dikişînî. Piştî salekê, pirsgirêkên bi mirovan re dest pê dikin. Tu dikarî pirsgirêkên biçûk zêde bikî. Tu di serê xwe de tiştan disêwirînî. Gumanbariya te pir zêde dibe. Heta dawiya sala duyemîn, tu bi tevahî ji civakê dûr dikevî. Tu ji malê dernakevî. Tewra perdeyên stûr ên odeya xwe jî dikişînî. Tewra tîrêjên rojê jî te aciz dikin. Tu dixwazî ??di tariyê de bimînî û dixwazî wê di tariyê de bi kar bînî."

 

'TÊKILIYA XWE YA BI CÎHANÊ RE QUT DIKÎ'

 

M.R. diyar kir ku her ku tiryakbûna wî berdewam dikir, pirsgirêkên wî yên bi mirovên li dora wî re zêde dibûn û got: "Dema ku dêya min telefon dikir, min digot, 'Ma tu nahêlî ez rihet bibim?' Dema ku ez li derve bûma û telefon bikira, min digot, 'Çima tu hîn jî telefon dikî?' Tu ji her kesî re dibî êrişkar. Kes li dora te namîne. Kesek ji ber kar telefon dike û tu dibî dijminê wî. Dema ku ew dibêjin, 'Tu nikarî heta vê demê teslîm bikî?' tu dibêjî, 'Here vê pêlîstoka min ji cîhekî din bîne.' Tu xema tiştekî naxwî. Tu dibî girêdayî telefona xwe. Tu hemû têkiliyên xwe bi cîhanê re qut dikî."

 

TIRYAKBÛN Û TÊKILIYA WÊ YA BI FUHÛŞÊ RE

 

M.R. got ku gihîştina bikaranîna tiryakê her roj hêsantir dibe. M.R. destnîşan kir ku ev ji ber nebûna astengiyan e û got ku tiryakbûn û fuhûş hevdu xwedî dikin: "Hin kes hene ku bi zarokên xwe re tiryakê bi kar tînin. Piştî demekê, ew neçar dimînin ku beşdarî fuhûşê bibin."

 

'GER DEWLET NEXWAZE NAKEVE AMEDÊ'

 

M.R. ragihand ku mirov ji her çînên jiyanê beşdarî vê torê dibin. M.R. destnîşan kir ku polîs û leşker di nav firoşkaran de ne û got: "Yekîneyên tevgera taybet ên polîsan hem tiryakê bi kar tînin û hem jî difiroşin. Min bi çavê xwe dît, jineke sergirtî bi zarokên xwe re tiryak kiriye. Ev di malan de tiştekî berbelav e." 

 

Me ji M.R: pirsî ka operasyon serkeftî ne ya na, M.R. got: "Tu encam nayên bidestxistin. Her çend ez ji Licê bi 'X' hatibim jî, heta ku dewlet erê neke nikare bikeve Amedê. Ew çawa dikarin bi kîloyan bi qaçaxî bînin? Piştî demekê, bikarhêner dibin firoşkar. Piraniya bikarhêner dibin firoşkar. Dema ku hûn wê nabînin, hûn hem dibin diz hem jî firoşkar." 

 

'MÎNA PANDEMIYEKE BÊDENG E'

 

M.R. destnîşan kir ku bikaranîna tiryakê "mîna pandemiyeke bêdeng" berbelav dibe û got: "Beriya bi sê mehan diviyabû min biryar bida. Di warê aborî de min zehmetî dikişand. An min ê karê xwe bidomanda yan jî min ê rûpeleke nû vekira. Di vî îşî de ya girîng tu bi vîna xwe dest jê berdî. Ji bo berdanê divê sedemên we yên xurt hebin. Sedema min a herî mezin, ew bû ku gava biçim cihekî divê serbilind bim. Bila kes nebêje 'ev tiyarkkêş e.' Ger bêje ez ê dest ji vî bajarî berdim. Min ê nikaribûya derketa nava civakê. Hatibûm asta ku karê min ji dest biçe." 

 

Li gor M.R. gelek kes dixwazin ji tiryakê xelas bibin, lê hin astengî hene: 

 

"Eger ez biçim rehabîlîtasyonê, hûn min du mehan dixin girtîgehê. Çima divê ez werim? Dema ku hûn dibêjin hûn cara yekem bikarhêner in, raporek bi polîsan re tê amadekirin. We dibin dozgeriyê. Her du hefte an mehekê bi polîsan re nimûne tên girtin. Hûn wî kesî di AMATEM'ê de digirin. Malbat û derdora wan pê dihesin. Her kes agahdar dibe. Kes dernakeve. Pêdivî ye ku hûn wan fêm bikin û wê hestê bidin ku hûn li aliyê wan in. Hûn azadiya wan binpê dikin. Û hûn di tomarê de jî hene. Hûn wan wekî 'sûcdar' bi nav dikin. Hûn bi wan re mîna sûcdaran tevdigerin."

 

Navendên rehabîlîtasyonê encam nadin. Ji ber ku gelek kes direvin. Min kesek nedîtiye ku biçe rehabîlîtasyonê û dev jê berde. Ew an direvin an jî piştî ku derdikevin dîsa bi kar tînin. Ji ber ku divê ew kes di hişê xwe de dawî li wê bîne. Pêşî, divê ew bê guman biryarekê bidin. Divê ew werin pêşwazîkirin. Gelek bikarhêner dixwazin piştî du an sê salan dev jê berdin. Ew dest bi lêgerînê dikin. Ew haydar in."

 

Gelek tiryakkêş an jî firoşkarpiştî derketina ji girtîgehê nikarin kar bibînin. Min gelek kes dîtine ku tenê ji ber ku di qeyda wan a sûc de "bikaranîna tiryakê" hebû, nikaribûn bixebitin. Ev yek wan di civakê de bêbandor dike.

 

'DIVÊ MUEMELAYA SÛCDAR NEYÊ KIRIN'

 

M.R. ku got "Qanihkirina wê ne dijwar e, lê heke hûn muameleya sûcdarekî bikin dê kes neyê," wiha berdewam kir: "Divê derûnnasek  min hembêz bike. Ji ber ku divê kesek min fêm bike, min hembêz bike. Dema ku min tiryak bikar dianî, ez jixwe ji hezê, ji her tiştî dûr bûm. Mîna pisîkeke serberdayî, gava hûn wê hembêz dikin, serê xwe nêzîkî wê dike. Ew (tiryakkêş) jî hewceyê hezê ne. Wan bi polîsan re bibin, bibin cem dozger, îfade bidin... Mirov ji wir direvin."

 

DIVÊ ÇI BÊ KIRIN?

 

M.R.'nin madde bağımlılığına karşı birçok önerisi de bulunuyor. M.R.'ye göre öncelikli adımların başında "bütünlüklü bir politika" geliyor:

 

M.R. ji bo têkoşîna li dijî tiryakê gelek pêşniyaz jî kirin. Li gorî M.R., gava sereke "polîtîkayeke yekpare ye":

 

"Divê hûn jiyana civakî baştir bikin. Divê şert û mercên jiyana mirovan baştir bibin û divê em derfetên kar biafirînin. Divê derfetên kar werin peydakirin. Divê cezayên astengkirinê werin danîn. Hûn firoşkaran digirin û piştî salek an du salan bi hinceta 'reftarên baş' wan berdidin."

 

'MIN EW KIR DIJMIN'

 

M.R. ku bang li tiryakkêşan kir, got: "Gelek tişt ji min stend. Ez êdî lê nagerim. Jiyana min bi rêkûpêk bûye. Min ew wekî dijminê îlan kiriye."

 

"Tu tenê carekê têyî vê dinyayê, divê tu kes xwe di rêyeke ewqas tarî de negire. Rûpeleke nû dikare were vekirin. Ez vegeriyam. Ji ber ku mirovên ku tiryakê bi kar tînin piştî demekê fizîka xwe winda dikin. Diranên wan diweşin. Ew ne kêfxweş in. Ew li benda kesekî ne ku alîkariyê bike. Tu halûsînasyonan dibînî."

 

BI ALÎKARIYA DÊYA XWE DEST JÊ BERDA

 

B.K. (28), bavê zarokekî, dest bi bikaranîna tiryakê kiriye ji ber ku ew jî fikiriye ku "ji carekê tiştek dernakeve." B.K. diyar kir ku wî di 17 saliya xwe de dest bi bikaranîna tiryakê kiriye û du sal berê bi saya hewldanên dêya xwe ji vê pirsgirêkê xilas bûye.

 

B.K. got: "Min ji ber meraqê tam kir. Piştî cara yekem mirov serxweş dibe. Piştre, mirov dixwaze dîsa bi kar bîne, tenê ji bo ku ew hesta ku te dema vexwarina wê hebû biceribîne. Lê çi bikî an bi kar bînî jî, tu nikarî wê kêliyê ji nû ve bijî."

 

B.K. diyar kir ku di serdema piştre de ji bo dîtina tiryakê gelek lêgerîn kiriye û got: "Dema ku tu nikarî pere bibînî, bi malbata xwe re jî pirsgirêkên te çêdibin. Hêdî hêdî ew fêm dikin ku tu vedixwî. Tu nîvê şevê diçî malê û gava ew tên dû te, tu diçî. Û gava tu diçî, cihekî te yê mayînê tune. Tu diçî cihên qirêj. Piştî demekê, tiryak ku tu bi kar tînî te têr nakin. Divê tu bidî ser rêyên din." 

 

B.K. anî ziman ku piştî ku dest bi bikaranîna tiryakê kiriye, li gelek deveran ew "hatiye demxekirin" û got: "Zarokê min jî min nas nedikirin. Ji ber ku min nikaribû pir li cem wan bimînim." 

 

B.K. destnîşan kir ku saziyên girêdayî dewletê çavên xwe ji vê rewşê re digirin û got: "Dewlet mudaxele nake. Ew dizanin ku ew li wir e. Lê polîs naçin û mudaxele nakin. Ew tenê dibêjin, 'Bila îxbar çêbibe û biçim.'" B.K. diyar kir ku gelek sedemên zêdebûna tiryakê hene û wiha got:

 

"Divê her kes ber bi berjewendiyên xwe ve were rêberkirin. Mînak, ez bi futbolê re eleqedar im. Hin kes bi pirtûkan re eleqedar in. Lê hawîrdorek tune ku meriv vê yekê bişopîne. Şert û mercên xebatê xirab in. Bêkarî zêde dibe. Ew kes dibêje, 'Ez tercîh dikim ku tiryakê bifroşim ji bilî ku 12 demjimêran li xwaringehekê bixebitim.' Tu rojê 12 demjimêran dixebitî û mûçeya herî kêm distînî."

 

B.K. ku got piştî ku tenduristiya bavê wî xirab bûye, wî biryar daye ku dev ji bikaranîna tiryakê berde û wiha domand:

 

"Bandora herî mezin a dayika min bû. Wê ez neçar kirim ku dev jê cixareyê berdim. Bi bavê min re nexweşiya penceşêrê hebû. Ew ê emeliyat bûbûya. Min tiryak bi kar anî û bi dêya xwe re rû bi rû mam. Tenê piştî wê axaftinê min biryar da ku dev jê berdim. Devjêberdana ji wê, ji bo min pir zehmet bû."

 

PIŞTÎ DEVJÊBERDANÊ JIYAN PIR GUHERÎ

 

B.K. anî ziman ku piştî devjêberdanê, wî dest bi xwendina pirtûkan û lênêrîna çûkê ku kirî kiriye û got: "Kurê min min nas nedikir. Lê niha bêyî min nikare razê. Xewnên min piştî devjêberdanê dest pê kirin û yek bi yek pêk hatin. Piştî devjêberdanê, hûn dikarin her tiştê ku hûn xeyal dikin bikin. Min dixwest wesayîtek min hebe. Bi piştgiriya malbata min, ew çêbû. Min desy bi bazirganiyê kir." 

 

B.K. ji bo kesên ku tiryakê bikar tînin got: "Demildest dev jê berdin. Ji ber ku piştî ku hûn dev jê berdidin, hûn fêm dikin ku jiyan çiqas xweş e. Li pêşiya her kesî zehmetî, xemgînî û azar heye. Ew ne girîng in. Ya girîng ew e ku hûn bêyî vexwarinê ji vê yekê derbas bibin. Heta ku hûn şer bikin, hûn dikarin bigihîjin xeyalên xwe. Divê malbat jî alîkariya zarokên xwe bikin."

 

Sibê: Du çîrokên serkeftinê

 

MA / Azad Altay - Berîvan Altan