WAN - Wan, bi projeyên 20 bendav û HES'an, 18 GES û 2 RES'an ên li pey hev, bi dorpêçkirineke qirkirina ekolojiyê re rû bi rû ye. Ev projeyên ku gefê li av, debara jiyanê û xwezaya herêmê dixwin, her roj bi awayekî jêneveger zirarê didin xwezayê.

 

Projeyên Santralên Hîdroelektrîkê (HES), Santrala Enerjiya Rojê (GES) û Santrala Enerjiya Bayê (WPP) ên li pey hev ku di salên dawî de li Wanê hatine çêkirin, gefên mezin li hevsengiya xwezayê û ekosîstema bajêr dixwin. Çiya, newal û çêregehên ku berpêşî berjewendiya şîrketan hatine kirin; qadên jiyanê, kaniyên avê û curbicuriya nebatî bi xetereyeke mezin re rû bi rû dihêlin. Her çend neh projeyên mezin ên HES'ê li bajêr hene jî, şeş projeyên HES'ê yên tên payin bên çêkirin dê rasterast bandorê li jiyana ekolojîk a bajêr bikin. Li bajêr ku serê her navçeyekê HES'ek dikeve, dê texrîbata ekolojîk bi awayekî vegera wê tune berbelav bibe. 

 

Li herêma Wanê 20 bendav û HES ên ku dixebitin û yên li benda dora xwe ne hene. Ên dixebitin ev in: HES'a Ayrancilarê ya Mûradiyeyê, Bendava Koçkopru û HES, Regulatora Zîlanê û HES, 3 HES'ên Çataj Saral, HES ya Engîl, Bendava Xoşapê û HES ya Payîzavayê, HES ya Sarimehmet, Reglatura Erdîş Morgedîk û HES. Li gel HES ya Erdîşê, niha neh santralên hîdroelektrîkê dixebitin. Her wiha, HES ya Ak ku xwediyê lîsansa hilberînê ye û Bendava Pervarî A û HES ya Muksê ku xwediyê pêşlîsansê ye, di nav projeyên plankirî de ne. Ji aliyê din ve 9 HES'ên tên plankirin bên çêkirin ev in: Tellikaya Regulator û HES, HES a Delîktaş a Şaxê, Bendava Narli ya Botanê û HES, Bendava Karasû û HES, Regulatora Tugsus a Muksê û HES a Beşîk û her wiha Regulatura Konalga ya Çarakê û HES, HES a Saritaş a Qelqeliyê û HES a Yakût a Erdîşê. 

 

18 GES, 2 RES 

 

Li bajêr 18 projeyên santralên enerjiya rojê (GES) jî hene. Ev proje ev in: GES a Arisû ya Wanê, GES Omicron Engil 208, GES ya Omicron Erdîş, GES a PSI Engil 207, SGES a Şaredariya Çatak, GES a Spon Van, GES Alabayir 2, GES a Erdîş 2, GES a Yumrutepe, GES a Zumrut, G3 Wan 1-2, GES G3 Wan 2-1, GES Erdîş 5, Regulatora Tugsus û HES, GES a Enerjiyê ya Karlûna ya WAN GES, G3 Wan 3-1, GES a Qelqeliyê 2. Her wiha li bajêr Santrala Enerjiya Bayê ya R3 Wan 2 û Baglama (RES) ya Wanê hene.

 

ZÊDETIRÎ 10 HEZAR SONDAJ

 

Endamê Komeleya Ekolojiyê ya Wanê Erdogan Oduk diyar kir ku di 10 salên dawî de wêrankirina bajêr gihîştiye asteke cidî. Oduk diyar kir ku santralên hîdroelektrîkê (HES), bi taybetî li herêma Zîlanê, çavkaniyên avê qirêj dikin. Oduk got: "Ava Gola Wanê kêm dibe. Projeyên santralên hîdroelektrîkê (HES), sondajên çandiniyê û rêbazên avdanê yên bêserûber çavkaniyên ava vexwarinê ya paqij qirêj dikin. Ev ji ber santralên hîdroelektrîkê yên vê dawiyê û heta sondajên çandiniyê ye. Li gorî lêkolînên me, em dizanin ku li bakurê Wanê zêdetirî 10 hezar bîrên sondajê, hem qeydkirî û hem jî neqeydkirî hene. Piraniya van bîrên sondajê kaniyên artezyayî yên ji bo ava vexwarinê ya paqij in. Tevlihevkirina dermanên kêzikan bi ava binê erdê re hem ax û hem jî gol jehrî dibe. Ev dibe sedema kêmbûneke mezin a avê."

 

Oduk destnîşan kir ku santralên hîdroelektrîkê yên ku li Şax û Miksê tên plankirin dê wêrankirinek nû ya ekolojîk bi xwe re bînin û got: "Herêm ji ber bandorên avhewayê bi krîzeke cidî re rû bi rû ye. Santralên hîdroelektrîkê dê hem çavkaniyên avê tehdît bikin û hem jî debara jiyana mirovan wêran bikin. Ev ne tenê li Wanê, li seranserê herêmê wisa ye."

 

CUREYÊN ENDEMÎK TUNE DIBIN

 

Oduk anî ziman ku santralên enerjiya rojê û projeyên santralên enerjiya bayê jî hevsengiya ekolojîk xera dikin û got: "Dema ku santralek enerjiya bayê tê çêkirin, danîna wê û diyarkirina rêya wê pir caran li deverên ku bayên wê xurt in tên çêkirin. Gelek ji van deveran rêyên koçê yên ajalan in û bi tevahî tên girtin. Ji ber ku mesafeyeke pir dirêj e, danîna 30-35 santralên enerjiya bayê li kêleka hev beşeke girîng a rêya koçberiyê digire. Ev santralên enerjiya bayê li cihên bilind tên çêkirin û li van cihan gelek cureyên nebatan ên endemîk hene. Hin ji wan li deverên pir taybet mezin dibin. Hin nebat jî hene, bêyî ku werin tespîtkirin tên tunekirin. Bi heman awayî, deverên çiyayî yên li herêma Artemêtanê ji ber projeyên santralên enerjiya rojê hatine girtin. Em rêbazeke bi vî rengî ya hilberîna enerjiyê red dikin." 

 

Oduk destnîşan kir ku divê li dijî ekokujiyê li Kurdistanê komîsyonên heqîqetê yên ekolojiyê bên avakirin û got: "Ji bo rawestandina ekokujiyê divê helwest zelal be." 

 

MA / Zeynep Durgut