Bi kurdî simatiyyeya ewil: Beyana Xwarinan û Zewqên Wan

img

AMED – Di Wêjeya Klasîk a Kurdî de kesê ku bi nezmê pênaseya xwarinan kiriye û zewqên wan nivîsandiye Şêx Muhyedînê Hênî ye. Hênî, di sedsala 19'an de bi navê "Beyana Xwarinan û Zewqên Wan" simatiyyeyek nivîsandiye û tê de behsa gelek xwarinan û zewqên wan kiriye. 

 
Di wêjeya klasîk de, ji berhem û helbestên li ser pênase, cure û zewqên xwarinan hatine nivîsandin, "simatiyye" bi navekî dîtir "simatname" tê gotin. Di wêjeya rojhilatî de, nexasim jî di ya Farisî de simatiyyeya herî navdar "Dîvan-i Et'ime" ya Ebû Îshaq Hellacê Şîrazî ye ku li gor salnameya miladî di sala 1302'yan de hatiye nivîsandin. Her wiha di wêjeya Tirkî de jî helbestvanên mîna Kaygûsûz Abdal jî bi terhê simatiyyeyê helbest nivîsandine. Lê belê di Wêjeya Klasîk a Kurdî de tekane simatiyyeya hatiye nivîsandin “Fî Beyanî’l Et’îme we Mezaqîh” (Beyana Xwarinan û Zewqên Wan) a Şêx Muhyedînê Hênî ye. Hênî, simatiyyeya xwe di sedsala 19'an de nivîsandiye. Ji xeynî vê Abdurrahman Adak, di gotara xwe ya bi ser navê “Şêx Muhyedînê Hênî: Di Edebiyata Kurdî de Nûnerekî Girîng ê Temaya Xwarinê” de ku di hejmara 3'yan a Nûbihar Akademi'yê de hatiye weşandin, salix dide ku Şêx Evdirehmanê Axtepî û birayê wî Şêx Mihemed Can jî bi terhê simatiyyeyê çend helbest nivîsandine. 
 
Hênî, simatiyyeya xwe “Beyana Xwarinan û Zewqên Wan” bi şêweyeke mesrûr, tekrîr, hezel, teşbîh hwd. nivîsandiye. Ev berhema navbirî, li gor berhemên klasîk ên beriya xwe mijareke serbixwe û nû ye û di heman demê de wesîqeyeke antropolîjîk e. 
 
‘BEYANA XWARINAN Û ZEWQÊN WAN’
 
“Beyana Xwarinan û Zewqên Wan” ku tê de behsa zêdetirî sed cureyên xwarinan, pênase û zewqên wan tê kirin, berhemeke menzûm e û bi beytan hatiye nivîsandin. Bi terhê mesnewiyê hatiye nivîsandin û ji 186 beytan pêk tê. Di berhemê de 25 jê tirkî bi giştî 133 navên xwarinan hene. Her wiha di berhemê de 9 beyt jî bi tirkî hatine nivîsandin. 
 
Di “Beyana Xwarinan û Zewqên Wan” de ku tê de navê gelek xwarinên ku niha hatine jibîrkirin hene, pênase û cureyên xwarinan di 20 komî de hatine senifandin; nan, şorbe, boreg, dolme, xwarinên bi giya û pincaran, xwarinên bi zerzewatan, xwarinên bi goş, xwarinên bi bulxurê hatine çêkirin; kebab, kofte, seqetat, tirşî, xoşav, şîrînayî, helaw, şîraniyên hevîrî...
 
Mehîra buharê ji mastê miyan
Xwuş e pûngê têkê ji ber kehniyan
 
Ev ekmek balixî li min bû bela
Xwuş e mastê kundir werîne Mela
 
***
 
Yemek qitlixinden bizirkan aşî
Yenîr pîlaw île bîlin bu îşî
 
Nişa helwasî de yiyîlûr îmîş
Welê sewmiyem ben ecaîb bîr îş
 
ŞÊX MUHYEDÎNÊ HÊNÎ Û DÎWANA WÎ YA WINDA 
 
Di beşa pêşkeşî û çîroka derxistina kitêbê ya “Beyana Xwarinan û Zewqên Wan” de ku Mele Birhanê Tarînî ew latînîze û amade kiriye û Weşanxaneya Peywendê jî çap kiriye, li gor jêderan û texmînan Şêx Muhyedînê Hênî di sala 1849'an de li Karaz a Amedê hatiye dinê. Zarokê pêncan ê Şêx Ehmed e. Zarokatiya wî li Hênê derbas bûye. Ji bo xwendinê diçe Mêrdînê û li wir tevî Şêx Evdirehmanê Axtepî li ber destê heman muderîsî dixwîne. Dîsa vedigere Hênê û li ser daxwaza bavê xwe hew diçe Mêrdînê. Li vira li cem kekê xwe Şêx Me'ruf xwendina xwe domandiye. Piştî îcazet wergirtiye, qederekê li gundê Balicnê û Zobrînê yê Licê melatî û dersdarî kiriye. Di xezel û manzûmeyên xwe de mexlasa Sa'i û Heqî bi kar aniye. Di sala 1897'an de li Hênê miriye. Gora wî li cem qubbeya bavê wî ye. 
 
DÎWANA WINDA 
 
Şêx Muhyedînê Hênî ku tê gotin Şêx Evdirehmanê Axtepî, bi vî awayî pesnê daye; "Ez bavê şi'rê bim, Sa'i jî dêya wê ye", ji xeynî simatiyyeyê dîwaneke wî jî heye, lê belê winda ye. Tê gotin ku ji wê dîwana wî niha tenê 4 xezel û muxemmesek li ber desta ye. Ji bo dîwana winda ya Hênî û heta niha nenaskirina wî, dîsa tê gotin ku ji ber berxwedana Şêx Seîd bûye. Malbat piştî berxwedanê bi sirgûn û darvekirinê re rû bi rû maye. Heta tê gotin ku dîwana wî heta salên 1970'yî jî li ber desta bûye, lê belê di erdheja 1975'an a Licê de winda bûye. 
 
MA / Rêdûr Dîjle 
 

Sernavên din

09:57 Keça Dayika Taybet: Raya xwe nedin kujerên dayika min
09:56 Bijîşk Gul: Di warê tibê de ne rast e ku Abdullah Ocalan di girtîgehê de bê girtin
09:51 Li Dîlovasiyê çavên ciwanan li hilbijartinê ye: Çima bila nebe bihar?
09:28 Greva birçîbûnê di roja 124’an de berdewam dike
09:27 157 rojin tu agahî ji rojnameger Silêman Ehmed nayên girtin
09:21 Parêzerê Yildiz: Pereşandina ji girtiyan re sûc nîne
09:19 Sedema cezayê ji ber konteynerên li goristanê: Goristana rêxistinê
09:18 DEM Partiyê ji bo 3 hezar û 968 sindoqên Amedê muşahid peywirdar kirine
09:18 Çima her dengek girîng e?
09:03 Dadgehê beyanên Akbiyik esas negirtin
09:02 Ji bo mitînga Misircê bang kirin: Werin em serkeftina 31’ê adarê di 30’yê adarê de pîroz bikin
09:01 ROJEVA 29'Ê ADARA 2024'AN
28/03/2024
20:56 Jinên endamê DEM Partiyê û parêzer çûn serdana Emîne Şenyaşarê
20:01 Li Girtîgeha Bakirkoyê êrişî girtiyan hat kirin
17:26 DEM Partiyê lez da xebatên hilbijartinê
17:09 Zanayê bang li gelê Bedlîsê kir: Xwedî li sindoqên xwe derkevin
17:07 DEM Partî: Em Namzetê xwe yê Antalyayê venakişînin, deng ji DEM’ê re ne
17:00 Hatîmogûllari: Li şûna hûn ji bo şer derî bi derî bigerin, ji bo aştiyê li deriyê Îmraliyê bixin
16:45 Ji Nobeta Edaletê banga ‘Deriyên Îmraliyê vekin’ hate kirin
16:24 Temellî li Colemêrgê got: Dê îradeya we vê îktîdara faşîst hilweşîne
16:24 Girtina Hatîce Yildizê li ber Girtîgeha Bakirkoyê hate şermezarkirin
16:09 Heta ku bi Roboskê re hevrû nebin demokrasî ne pêkan e
16:08 'Em ê şaredariya Sêrtê ji qeyûmên dagirker rizgar bikin'
15:56 Eşira Meleyî piştgiriya xwe ya ji bo DEM Partiyê eşkere kir
15:45 Ji bo komkujiyên di meha adarê de banga hevrûbûnê hat kirin
15:36 Qeyûmê Êlihê ji bo namzetê AKP’ê bi 53 milyonan qolî amadekirin
15:29 Nivîskarê pontus Haralambîdîs wefat kir
15:28 Bakirhan: Gel dê xwedî li vîn û rûmeta xwe derkeve
15:06 Girtiyên siyasî ji 4 partî û Serokatiya Meclisê re name şandin
15:06 Li Amedê 15 xwendekarên paqijî pê dane kirin bi jehrê ketin
14:26 Dibistan di 1’ê nîsanê de dikevin betlaneyê
14:21 Bayindir li Bazîdê bang kir: Em di 1’ê nîsanê de serkeftina xwe pîroz bikin
13:55 Koordînasyona Şopandina Greva Birçîbûnê: Divê daxwazên girtiyan bên bicihanîn
13:44 Li Mûşê walî, qeymeqam û fermandar ji AKP'ê re xebata hilbijartinê dikin
12:58 DEM Partiyê li 3 navendan mitîng li dar xistin
12:37 Li Kutahya û Stenbolê û tundiya mêr
12:26 OHD’ê serî wezaretan da: Bila pêkanînên dibin sedema binpêkirina mafê tenduristiyê bi dawî bibin
11:53 Rapora cîsmên teqîyayî: Malbata Dayan hat mexdûrkirin
11:52 Parêzerên Abdullah Ocalan ji bo hevdîtinê dîsa serlêdan kirin
11:25 Ertak: Em ê li Şirnexê bi ruhê 2004’an biçin ser sindoqan
11:19 Bi hinceta îşareta serkeftinê peywîra wî ya hilbijartinê betal bû
11:02 Karkerên Agrobayê destkeftiya xwe ya ewil bi dest xist
10:57 Tiştên ku ji kantînê bi pereyên xwe kirîne hatine desteserkirin
10:33 Ji bo piştgiriya bi DEM Partiyê re li Şemrexê meş hat lidarxistin
10:22 Parêzerê Abdullah Ocalan: CPT ji saziyeke ku baweriyê dide derketî ye
09:43 DEM Partî ji bo Cîhanbeyliyê serferber bûye
09:07 Ebex wê hesabê 2019'an bipirse: Em ê bi DEM Partiyê re xwe bi rê ve bibin
09:06 DEM dê li Xinûsê bibe warê çareseriyê
09:05 Greva birçîbûnê ya bi daxwaza azadiya Abdullah Ocalan di roja 123’yan de didome
09:04 Ji rojnameger Silêman Ehmed 156 roj nin agahî nayên girtin
09:03 Wêranşar li gel DEM Partiyê ye
09:02 Li dijî hilbijêrên sixte hilbijêrên livdar: Bi hezaran kesî serî li DEM Partiyê dan
09:01 Xizmên girtiyan: Hûn pêdiviyên wan pêşwazî bikin em jî dê pereyan neşînin!
09:00 ROJEVA 28’Ê ADARA 2024’AN
08:50 Li Girtîgeha Tîpa T a Xelatê êrişa provakatîf
08:49 Qesra Spî hewl dide Îsrarîlê ji bo hevdîtinan qaneh bike
27/03/2024
23:30 Li Agiriyê ciwanan bal kişand ser tecrîdê
21:53 Gergerlîoglû: Tu hêz nikare dengê 'Berxwedan jiyan e' bibire
21:49 Namzetên Mêrdînê li qadê ne: Em ê bi rêjeyeke zêde bi ser bikevin
21:37 Li Îzmîrê kuştina jinan hat şermezarkirin
20:35 Ji ber keyatiyê bi hev ketin: 4 jê giran 8 kes birîndar bûn
20:24 Polîsan nehişt EMEP'î biçin cem Emîne Şenyaşarê
19:54 Li Stenbolê gelek kes hatin binçavkirin
17:20 Turkdogan serdana TÎHV û ÎHD’ê kir
17:06 Zana çû serdana Nobeta Edaletê: Heke ne ji têkoşîna dayikan bûya dê zimanê me tune bûbûya
17:05 Hatîmogûllari: Me xwe bi hezaran kesan li qadê îspat kir
17:01 DEM Partî xebatên hilbijartinê didomîne: Em ê di 1’ê nîsanê de serkeftinê pîroz bikin
16:25 OHD’ê rapora xwe ya têkildarî girtîgehên Herêma Marmarayê eşkere kir
16:24 Hilbijêrên bitevger ji Mûglayê bi rê ketin
15:48 Şaredariyê 70 hezar lîre dan zêringirê ku ‘hewcehiya wî bi alîkariyê heye’!
15:42 Uçar: Ev hilbijartin di navbera kesên heqaret li Şêx Seîd kirin û neviyên Şêx Seîd de ye
15:26 Bersûcê Doza Hrant Dînk: Me agahiya cînayetê weke ku rojek piştî cînayetê girtibe rapor amade kir!
15:00 Bayindir li Qereyaziyê ye: Ev hilbijartin ji bo ziman û nasnameya kurdan referandûm e
14:58 Rewşa Yildiz a 75 salî aloz bû rakirin nexweşxaneyê
14:53 Li Qilebanê xebata belavkirina belavokan veguherî meşê
14:42 DEM Partiyê li Elkê perwerdeya ewlehiya sindoqan da
14:38 Şagirtên dibistanan birin mîtînga Erdogan
14:37 Rayedarê tirk: Daxwazeke Rûsyayê ya ji bo girtina êrişkaran tune bû
13:50 Baro û saziyên sivîl ji bo Îmraliyê bang li CPT’yê kirin: Ji bo çareseriyê gavê biavêjin
13:46 Li Çewligê bi tevlibûna hezaran kesan mitîng tê lidarxistin
13:42 Cezayê hucreyê dan 5 girtiyên ketine greva birçîbûnê
13:05 Rapora kesê pispor a Licikê: Xetere heye ku kîmyewiyên jehrî tevî Hewzaya Firatê bibin
12:14 YNK: PDK’ê li Kerkûkê bi Eniya Tirkmen re lihev kir û nirxên neteweyî firot
11:36 Bakirhan: Em li bin dara Rêya Sêyemîn bibin yek
11:23 Ji namzetên hevşaredariyê banga ‘xwedîderketina li sindoqan’
11:22 Di êrişên li ser sînor de 10 kolber birîndar bûn
10:38 Li Şirnex û Rihayê gelek kes hatin binçavkirin
10:24 Li bejahiya Hezroyê operasyona leşkerî û dorpêç
10:00 Parastvanên mafan: Girtina Yildiz binpêkirina mafê mirovan e
09:51 ‘Em ê her kesên ku xwe digihînin me em ê bibin ser sindoqan’
09:04 Êrişên DAIŞ'ê: Dixwaze vegere rewşa xwe ya beriya 2015'an
09:03 Girtiyên siyasî 122 roj in bi daxwaza azadiya Abdullah Ocalan di greva birçîbûnê de ne
09:03 155 roj nin agahî ji rojnameger Silêman Ehmed nayên girtin
09:01 Malbatên Roboskê: Her raya ji AKP'ê re diçe dê wekî bombe li ser serê me bibare
09:01 Qeyûm navenda jinan salane bi hezar û 500 lîreyî da bi kirê
09:01 Li Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê şaredariyên neteweya demokratîk
09:00 Ji Egeyê bi hezaran hilbijêr ji bo qeyûman bişînin diçin bajarên xwe
09:00 AKP li Dîlovasiyê dest bi belavkirina bertîla hilbijartinê kiriye
09:00 ROJEVA 27'Ê ADARA 2024'AN
26/03/2024
23:59 Girtiyê nexweş piştî 30 salan ji girtîgehê derket